Reprezentując w swojej praktyce zarówno podmioty lecznicze, jak również wielu klientów indywidualnych doszedłem do wniosku, że obecność pacjenta w szpitalu wiąże się z ogromną ilością emocji i niepewności. W większości przypadków pacjent nie jest świadomy praw jakie mu przysługują i w wielu przypadkach albo ze swoich praw nie korzysta, albo ma przekonanie o istnieniu ich w większym zakresie niż faktycznie mu przysługują. Jak więc jest naprawdę? Jakie prawa pacjentowi przysługują, a także co nowego w prawach pacjenta piszczy?
Jakkolwiek wzniośle to brzmi, prawa pacjenta wynikają z Konstytucji RP, która w art. 68 mówi, iż każdemu przysługuje prawo do ochrony zdrowia, a władze publiczne zapewniają obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej. Prawa pacjentów wynikają również z ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, a także z ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, czy ustawy o zawodzie fizjoterapeuty.
Najważniejszym prawem przysługującym pacjentowi jest prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych. Oznacza to, że pacjentowi przysługuje prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością, odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Co więcej, pacjent ma prawo do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia i życia. Powyższe stawia wymóg lekarzom do ciągłego doszkalania i pogłębiania swojej wiedzy. Nie zawsze oczywistym jest, że pacjentowi przysługuje prawo do świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadających wymogom fachowym i sanitarnym. Pamiętać należy, iż pacjentowi w przypadkach ograniczonej możliwości udzielania odpowiednich świadczeń zdrowotnych, pacjent ma prawo do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń. Oznacza to, że pacjent ma prawo do korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych listy oczekujących.
W ramach prawa pacjenta do świadczeń opieki zdrowotnej, pacjentowi przysługuje prawo, by lekarz udzielający świadczeń zasięgnął opinii innego lekarza lub konsylium lekarskiego (podobnie ma się sprawa udzielających świadczeń pielęgniarek). Pacjent ma prawo do zasięgnięcia drugiej opinii. Jeżeli placówka lecznicza, nie może udzielić jakichś świadczeń, obowiązana jest do udzielenia pacjentowi przejrzystej i rzetelnej informacji, gdzie takie świadczenia może uzyskać.
Pacjentowi przysługuje również prawo do informacji. Prawo to oznacza, że pacjent ma prawo do informacji swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Ma prawo też zadecydować komu te informacje zostaną przekazane i co ważne, decydowania również o tym komu takie informacje nie będą przekazywane. Informacja musi być przekazana w sposób dostępny i zrozumiały dla pacjenta. Pamiętać należy również, iż pacjentowi przysługuje prawo do rezygnacji z otrzymywania informacji, jednak wtedy musi wyraźnie wskazać, jakich informacji nie chce otrzymywać. Zwrócić należy uwagę, iż informacja o uzyskania informacji o stanie zdrowia przysługuje już pacjentowi od ukończenia 16 roku życia. Pacjenci młodsi, a więc młodzież i dzieci również mają prawo do informacji w zakresie koniecznym do prawidłowego udzielenia świadczenia. Pamiętać również należy, że placówka lecznicza ma obowiązek poinformowania pacjenta o przysługujących im prawach.
Ważnym prawem pacjenta, jest prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego. Pacjent, także małoletni, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia świadomej zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego. Prawo do wyrażenia zgody ma również przedstawiciel ustawowy, gdy dotyczy to pacjenta który nie ukończył 18 lat – w przypadku małoletniego pacjenta powyżej 16 roku życia w przypadku różnić zdań pacjenta i jego przedstawiciela ustawowego decyduje sąd rodzinny. Przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na udzielenie świadczeń zdrowotnych również dla pacjentów ubezwłasnowolnionych oraz niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody. Pacjentowi przysługuje również prawo do odmowy wykonania świadczenia zdrowotnego lub zaprzestania udzielania świadczenia. Podkreślenia wymaga iż nawet pomimo zgody na zabieg przedstawiciela ustawowego, prawo to przysługuje pacjentowi małoletniemu, który ukończył 16 lat, ubezwłasnowolnionemu a także dysponującemu dostatecznym rozeznaniem choremu psychicznie lub upośledzonemu umysłowo. W takim przypadku o wykonaniu świadczenia zdrowotnego decyduje sąd opiekuńczy. Pamiętać należy, że w przypadku zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta zgoda musi zostać wyrażona w formie pisemnej. Wyrażenie zgody lub jej odmowa powinna zostać poprzedzona przedstawieniem wyczerpującej informacji na temat planowanego świadczenia.
Z prawem do informacji ściśle wiąże się prawo pacjenta do otrzymywania dokumentacji medycznej. Nowością od 4 maja 2019 r. jest to, iż pierwsze udostępnienie dokumentacji medycznej pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu (a także pełnomocnikowi), jest bezpłatne. Nieważnym jest na jakim nośniku i w jakiej formie taka dokumentacja miałaby być sporządzona. Jest to pokłosie wejścia w życie ustawy wdrażającej do polskiego systemu prawnego Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenie dyrektywy 95/46/WE, szerzej znanego jako RODO. Podobnie jak to ma miejsce przy prawie do informacji, pacjent może wskazać komu może zostać udostępniona dokumentacja medyczna, a także komu taka dokumentacja udostępniana być nie może.
Podstawowym prawem pacjenta jest również prawo do poufności. Pacjent poza przypadkami ściśle wskazanych w przepisach, ma prawo do zachowania w tajemnicy wszelkich informacji z nim związanych, w szczególności o jego stanie zdrowia, rozpoznania lub rokowania, badaniach i ich wynikach. Informowanie kogokolwiek o stanie zdrowia pacjenta bez jego zgody (poza wyjątkami wskazanymi w przepisach) jest niedopuszczalne, a złamanie tego zakazu stanowi naruszenie dóbr osobistych pacjenta, które po stronie naruszającego tajemnice rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą. Pamiętać należy, iż prawo do poufności obowiązuje również po śmierci pacjenta.
Pacjentowi przysługuje również prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta. Oczywistym jest, że obowiązek ten dotyczy placówki medycznej, która zobowiązana jest do zapewnienia takiego traktowania pacjenta przez jego personel, ale także innych pacjentów i osoby ich odwiedzające, które nie będzie naruszało godności i intymności. Pamiętać należy, iż obecność innych osób przy udzielaniu świadczenia, np. studentów medycyny, wymaga zgody pacjenta. Jeżeli pacjent jest małoletni, całkowicie ubezwłasnowolniony lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego opiekuna oraz lekarza udzielającego świadczenia zdrowotnego. W ramach poszanowania intymności i godności pacjenta, działania placówka lecznicza ma obowiązek zapewnić pacjentowi leczenia bólu. Pacjent ma również prawo do godnego umierania.
Do praw pacjenta należy również prawo do obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Prawo to ma znaczenie w szczególności dla dzieci, a także dla osób niepełnosprawnych. Wychodząc powyższemu naprzeciw, ustawodawca wprowadził do ustawy zapis, który w życie wszedł 12 lipca 2019 r., z którego wynika, iż pobyt w szpitalu dla rodziców i opiekunów osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym będzie bezpłatny. Do tej pory przepis mówił, iż jeżeli przebywanie tych osób w szpitalu powodowało po stronie szpitala dodatkowe koszty, to to ponosił je przedstawiciel ustawowy (rodzic bądź opiekun). W pozostałym zakresie, pacjent ponosi koszty związane z realizacją prawa do osobistego kontaktu z najbliższymi lub dodatkowej opieki pielęgnacyjnej.
Pacjentowi przebywającemu w szpitalu przysługuje prawo do opieki duszpasterskiej. Szpital nie może uniemożliwiać kontaktu pacjenta z duchownym, a co więcej, w przypadku pogorszenia się stanu zdrowia pacjenta lub zagrożenia życia, szpital zobowiązany umożliwić kontakt z duchownym jego wyznania, a także do pokrycia związanych z tym kosztów.
Do istotnych praw pacjenta należy również zapewnienie przez szpital zapewnienie pacjentowi możliwości przechowania rzeczy wartościowych w depozycie. Szpital jest zobowiązany również do pokrycia kosztów związanych z przechowaniem rzeczy w depozycie.
Pacjent realizując swoje prawa w trakcie pobytu w placówce leczniczej pamiętać musi, iż poza przysługującymi mu prawami, zobowiązany jest do stosowania się do obowiązującego w placówce regulaminu organizacyjnego, a także do zaleceń personelu jednostki leczniczej. Pamiętać również należy, iż realizacja praw pacjenta ograniczona jest naruszaniem przez pacjenta praw innych pacjentów leczonych w danej placówce.
Podstawa prawna: ustawa z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz. U. z 2019 r, poz. 1127 z późn. zmianami).
Autor: Tomasz Bartkowiak – radca prawny
(stan prawny na 5 sierpnia 2019 roku)